تکم گردانی آئین کهن اردبیلی‌ها در آستانه نوروز

رواج بازی‌ها و سرگرمی‌های نوظهور و دیجیتال و زندگی مبتنی بر ماشین، سبب رسوخ بسیاری از آئین‌ها و سنت‌های فاخر گذشته شده است. امروز شاید تماشای فردی به عنوان "تکم چی" در کوچه و خیابان که عروسکی از بُز را روی چوبی دایره‌ای شکل شبیه میز سفالگری قرار داده و با خوانش اشعار ترکی، بز را به حرکت در می‌آورد، از سوی نوجوانان و جوانانی که غرق در تفریحات فضای مجازی هستند، عجیب و غیرمنتظره باشد، اما قدیمی‌ها این قبیل رسوم کهن و دیرپای را دوست دارند و به ترویج آن علاقه نشان می‌دهند.

تعریف تَکم

واژه تَکَم Takam در زبان ترکی از دو بخش ˈتکهˈ و ˈمˈ به معنی بُز نر قوی هیکل که در راس گله حرکت و به چراگاه هدایت می‌کند و ˈمˈ به عنوان ضمیر، معنی "بُز نر من" را تداعی می‌کند و تکم یک عروسک چوبی سنتی است و به کسی که این عروسک را بگرداند و همراه با شعر در شهر نوید آمدن نوروز را بدهد، تکمچی می‌گویند.

تکم خوان‌ها اشعاری درباره نوروز، زایش و نوزایی طبیعت می‌خوانند و علامت مشخصه آن‌ها همین بز تزیین شده و تکم است و تکم خوانی یک نمایش عروسکی است که نادیده گرفته شدن آن به معنی بی‌توجهی به میراث فرهنگی این سرزمین است که نخستین نتیجه آن، خودباختگی و تمکین به فرهنگ و سنن وارداتی خواهد بود.

تکم گردان‌ها مژده بهار را می‌دهند و از مردم مژدگانی می‌گیرند و به این مژدگانی ”پای“ یا سهم گفته می‌شود. متاسفانه آیین تکم خوانی در حال فراموشی است، اما با بازشناسی و توجه فرهنگی به آن، می‌توان این رسم دیرینه را احیا کرد.

قسمت‌های تشکیل دهنده تکم

عروسک چوبی تکم به قطر حدود چهار، طول ۲۵ و عرض ۱۲ الی ۱۵ سانتیمتر ساخته می‌شود و آن را با مخمل و پارچه‌های رنگارنگ و بخصوص قرمز می‌پوشانند و روی پارچه را با پولک، زنگوله، سکه و گاه آینه تزیین می‌کنند.

رنگانگ بودن تکم در واقع بهار را تداعی می‌کند و رنگ سرخ آن به معنی شادی و نشاط است و این رنگ در مناطق آذربایجان و اردبیل بیشتر استفاده می‌شود به طوری که لباس عروس‌های این سرزمین‌ها در ادوار نه چندان دور، سرخ بوده و بعد‌ها با ترویج فرهنگ‌های دیگر رنگ سفید به خود گرفته است.

برخی تکم چی‌ها به جای عروسک بُز، از عروسک شتر در این آئین استفاده می‌کنند و در زیر این عروسک، میله‌ای چوبی وصل می‌کنند که آن میله از وسط چوبی دایره‌ای و سینی شکل، عبور داده می‌شود و تکم چی با یک دست، آن دایره چوبی را می‌گیرد و با دست دیگر از زیر آن، میله را می‌گیرد و همزمان با بالا و پایین بردن میله و گرداندن و رقص عروسک، شعرخوانی می‌کند.

اشعار تکم‌خوانی

شعر‌هایی که بر زبان تکم خوانان جاری می‌شود به طور عمده مبتنی بر وزن هجایی است و در کل از وزن عروضی تبعیت نمی‌کند و برخی ابیات این شعر‌ها از نظر تعداد‌ها نسبت به برخی دیگر، بلند یا کوتاه هستند و برخی بیت‌ها نیز بر وزن شاهکار "خیدربابایه سلام" استاد شهریار سروده شده است.

این اشعار، سینه به سینه نقل شده و به تکم‌خوانان معاصر رسیده است و در واقع سراینده اصلی اشعار تکم خوانان مشخص نیست و می‌توان گفت که این سروده‌ها از زبان مردم استان‌های آذری‌نشین مایه‌ور شده است و همچون رود‌های خروشان که از دامان کوهساران و ارتفاعات سرچشمه گرفته و به هم می‌پیوندند، این شعر‌ها نیز نغمه به نغمه و لهجه به لهجه متحول شده و به شکل ترانه‌های ماندگار در آمده اند.

بو تَکَه اویون ائدر
قوردونان قول بویون ائدر

یئغار ایرانئن دویوسون
چه‌پیشینین تویون ائدر
ترجمه: / این بز نر بازی می‌کند / با گرگ همراهی می‌کند و دست برگردن او می‌اندازد / محصول برنج کل ایران را جمع‌آوری می‌کند / و برای بزغاله‌اش جشن عروسی به پا می‌کند/

بو تکه آختا تکه
بویونوندا وار نوختا تکه

گاه قول اولار ساتئلار
گاهدا چئخار تاختاتکه
ترجمه: / این بز نر، بز نر اخته است / طنابی بر گردنش بسته شده است / گاه غلام و برده می‌شود و به فروش می‌رسد / و گاه پادشاه می‌شود و بر تخت سلطنت تکیه می‌دهد /

جناب جبرئیل نامه گتیردی
گتیرجگین پیمبره یتیردی

مبارک قوللارین گویه گوتوردی
سیزون بوتازه بایراموز مبارک
آیوز، ایلوز، هفتوز، گونوز مبارک

ترجمه: جناب جبرائیل نامه آورد / به محض آوردن به پیامبر رسانید / پیغمبر هم دست‌هایش را بر آسمان برداشت که / این عید تازه تان مبارک باشد / ماهتان، سالتان، هفته تان، روزتان مبارک باد /

*****
امیرالمومنین تخته چیخاجاق
یزیدین بوینونا نوخدا وراجاق

شیرین شربت سو یرینه آخاجاق
سیزون بوتازه بایراموز مبارک
آیوز، ایلوز، هفتوز، گونوز مبارک

ترجمه: حضرت امیرالمومنین، به تخت ولایت خواهد نشست / و برگردن یزید افسار خواهد بست / و به جای آب در رود‌ها شربت‌های شیرین جاری خواهد شد / این عید تازه تان مبارک باشد / ماهتان، سالتان، هفته تان، روزتان مبارک باد /

بیزیم یرده یومورتانی یویارلار
اونی دونوب یددی رنگه بویارلار

یددی سینده تحویل اوسته قویارلار
سیزون بوتازه بایراموز مبارک
آیوز، ایلوز، هفتوز گونوز مبارک

ترجمه: / در محل ما تخم مرغ را می‌شویند / و آنرا به هفت رنگ می‌آرایند / و هر هفت تا را در سفره عید می‌گذارند / این عید تازه تان مبارک باشد / ماهتان، سالتان، هفته تان، روزتان مبارک باد /

بیزیم یرده قوهون قارپوز اکرلر
اونی تامام شهرلره توکرلر

تزه ایلین چوخ حسرتین چکرلر
سیزون بوتازه بایراموز مبارک
آیوز، ایلوز، هفتوز، گونوز مبارک

ترجمه: در محل ما خربزه و هندوانه می‌کارند / آن‌ها را به تمام شهر‌ها می‌فرستند / حسرت فرا رسیدن سال نو را می‌کشند / این عید تازه تان مبارک باشد / ماهتان، سالتان، هفته تان، روزتان مبارک باد /

تکم گئتدی مرنده
تاماشادی گلنده

کول تکمون باشینا
قایناناسی بیلنده

ترجمه: / تکم رفته به مرند / برگشتنش تماشایی است / خاک بر سر تکم / اگر مادر زنش آگاه شود /

آغ دَه وَه نین گوزلری یئره گلمز دیزلری
بو ایامین قیزلاری کبینین کسراوزلری

ترجمه: / چشمان شتر سفید / زانوهایشان به زمین نمی‌آید / دختران امروزی / عقدشان را خودشان می‌بندند/

پاداش تکم چی:

تکمچی به در هر خانه‌ای که می‌رود و شعر می‌خواند، صاحب خانه به تناسب وضعیت مالی و امکانات خود چیزی به عنوان شاباش، خلعت و انعام به او می‌دهد. البته تکمچی نیز لزوم دادن انعام را همراه با شعر یاد آور می‌شود:

آی تکمین کندی وار
کمندی وار کندی وار

هر قاپودا اویناسا
بیر نلبکی قندی وار

ترجمه: / تکم ده دارد / کمند دارد و ده دارد / جلوی هر دری برقصد / یک نعلبکی قند پاداش دارد/

تکم اولدی ایپین گتیر آی خانم
چاتدیغجان یوکین گتیر آی خانم
کسمه پائین بوتون گتیر آی خانم

ترجمه: تکم می‌میرد طنابش را بیاورید خانم جان / تا زورتان می‌رسد بارش را بیاورید خانم جان / سهمش را کم نکنید و کامل بیاورید خانم جان/

به نظر می‌رسد تا نگاهی جامع و علمی نسبت به پاسداشت اینگونه فرهنگ فولکلور و بومی شکل نگیرد و این قبیل خرده فرهنگ‌ها و رسوم فرهنگی در قالب درس و تحقیق در مدارس و مراکز دانشگاهی مورد تحقیق و مطالعه قرار نگیرد، همچنان در خطر فراموشی و حذف قرار خواهند داشت و بی شک با تهی شدن ذهن و خاطرات ما از چنان آداب و آئین‌های ارزشمند و محلی، بیشتر پذیرای فرهنگ خارجی و وارداتی خواهیم شد.

رسانه‌های جمعی بخاطر تاثیرگذاری فیلم و ویدئو بر حواس مخاطب، می‌توانند در بقای رسم تکم گردانی و داشته‌های فرهنگی نظیر لباس‌های بومی و محلی که نماد واقعی حجاب و عفاف است، نقش آفرین باشند و از انحطاط و زوال آن‌ها جلوگیری کنند؛ امید که چنین باشد.

منبع: ایرنا